Źródłem całego zamieszania związanego z sygnalistami jest nie tyle dyrektywa UE o ochronie sygnalistów, co brak ustawy wdrażającej jej postanowienia do polskiego porządku prawnego. Już kilkukrotnie podchodzono do tematu sygnalisty. Na przestrzeni ostatnich dwóch lat było kilka projektów ustaw, ale żaden z nich nie trafił na ścieżkę legislacyjną. Obecnie w Sejmie procedowany jest projekt ustawy z marca 2024 roku o ochronie sygnalistów. Wszystko wskazuje na to, że jesteśmy na ostatniej prostej z przyjęciem nowych rozwiązań. Ustawa wprowadza rozwiązania niezgłaszane wcześniej, a mające istotny wpływ na ochronę sygnalistów w przedszkolach, szkołach i placówkach oświatowych. Zapraszam do zapoznania się z najnowszymi propozycjami.
Dyrektywa w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii – skąd się wzięła?
Pod koniec 2019 roku unijny prawodawca przyjął tzw. dyrektywę o ochronie sygnalistów, czyli dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z 23.10.2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Nakłada ona obowiązki w zakresie wdrażania kanałów zgłaszania nieprawidłowości, prowadzenia wewnętrznych postępowań wyjaśniających, prowadzenia rejestrów zgłoszeń, a także ochrony sygnalistów.
Dyrektywa w założeniu
- odpowiada na problem nierównego traktowania sygnalistów w różnych krajach i sektorach gospodarki
- ma zwiększyć możliwości prewencji i wykrywania nadużyć na szkodę UE oraz funduszy unijnych w określonych dziedzinach poprzez ustanowienie wspólnych minimalnych norm zapewniających wysoki poziom ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii
- obszary oddziaływania Dyrektywy: naruszenia w obszarach regulowanych prawem unijnym: zamówienia publiczne, usługi, produkty i rynki finansowe oraz zapobieganie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, bezpieczeństwo produktów, bezpieczeństwo transportu, ochronę środowiska, ochronę radiologiczną i bezpieczeństwo jądrowe, bezpieczeństwo żywności, zdrowie publiczne, ochronę konsumentów, ochronę prywatności i danych osobowych oraz bezpieczeństwo sieci i systemów informacyjnych.
Polska, tak jak i pozostałe kraje członkowskie Unii Europejskiej, miała czas do 17 grudnia 2021 r. na wdrożenie tych postanowień. Tak się jednak nie stało.
Projekt polskiej ustawy wdrażający dyrektywę UE
W dniu 24 kwietnia 2024 r. do I czytania w komisjach skierowano rządowy projekt ustawy o ochronie sygnalistów (projekt z marca 2024 r., druk sejmowy nr 314)
Link do projektu: https://www.sejm.gov.pl/sejm10.nsf/druk.xsp?nr=317
Poniżej zamieszczam najważniejsze informacje które zawiera, istotne dla jednostek oświatowych.
Kto może być sygnalistą w szkole?
Sygnalistą stanie się osoba, która dokona zgłoszenia naruszenie prawa w danej organizacji np. szkole, placówce, zespole. Osoba zgłaszająca nieprawidłowości zostanie wówczas objęta daleko idącą ochroną, o ile spełni określone warunki.
Ochrona sygnalisty wystąpi, gdy zgłaszający naruszenie prawa miał uzasadnione podstawy sądzić, iż informacja będąca przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego:
- jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia lub ujawnienia,
- stanowi informację o naruszeniu prawa.
Tylko w takim przypadku zgłoszenie naruszenia prawa będzie legalne i poskutkuje ochroną sygnalisty od momentu zgłoszenia.
Formalnie sygnalistą mogą być m.in.:
- pracownicy: aktualni, byli, kandydaci;
- osoby świadczące pracę poza stosunkiem pracy: zleceniobiorcy, samozatrudnieni, wolontariusze, stażyści;
- osoby niepozostające w zatrudnieniu: dostawcy.
Ochrona ma objąć także osoby:
- pomagające w dokonaniu zgłoszenia – należy przez to rozumieć osobę fizyczną, która pomaga sygnaliście w zgłoszeniu w kontekście związanym z pracą,
- powiązane z sygnalistą – należy przez to rozumieć osobę fizyczną, która może doświadczyć działań odwetowych, w tym współpracownika lub członka rodziny sygnalisty;
Co zgłasza sygnalista?
Sygnalista zgłasza informacje, uzasadnione podejrzenia o naruszeniu prawa, możliwości naruszenia, prób ukrycia naruszeń prawa w szkole, placówce, zespole, w której pracuje, pracował.
Naruszenia prawa mają dotyczyć następujących kwestii:
- prawa pracy (naruszenie m.in. kodeksu pracy, Karty Nauczyciela, aktów wykonawczych do tych ustaw, regulaminów przyjętych na podstawie tych przepisów – definicja prawa pracy jest w art. 9 Kodeksu pracy);
- korupcji;
- zamówień publicznych;
- usług, produktów i rynków finansowych;
- przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;
- bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;
- bezpieczeństwa transportu;
- Co zgłasza sygnalista?
- ochrony środowiska;
- ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego;
- bezpieczeństwa żywności i pasz;
- zdrowia i dobrostanu zwierząt;
- zdrowia publicznego;
- ochrony konsumentów;
- ochrony prywatności i danych osobowych;
- bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych;
- interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej;
- rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych;
- konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela – występujące w stosunkach jednostki z organami władzy publicznej i niezwiązane z dziedzinami wskazanymi w pkt 1–17.
Pracodawca może dodatkowo ustanowić zgłaszanie innych naruszeń, w tym dotyczących obowiązujących u tego pracodawcy regulacji wewnętrznych lub standardów etycznych.
Może to zrobić w PROCEDURZE ZGŁOSZEŃ WEWNĘTRZNYCH NARUSZEŃ PRAWA
Przykładowo w Procedurze zgłoszeń wewnętrznych będzie można rozszerzyć katalog zagadnień objętych zgłoszeniami np. na kwestie objęte ustawą – Prawo oświatowe, ustawą o systemie oświaty.
Lista przykładowych spraw, które należy zgłaszać:
- niestosowanie się do obowiązków pracowniczych, wynikających z przepisów prawa pracy;
- podejmowanie działań prowadzących lub mogących prowadzić do zagrożenia życia i zdrowia pracowników, łamiące obowiązujące zasady bhp;
- działalność przestępcza;
- nieetyczne zachowania i działania łamiące zasady określone w Kodeksie etyki;
- działania o charakterze korupcyjnym;
- ujawnienia informacji poufnych, objętych ochroną danych osobowych;
- nierzetelne przetwarzanie danych osobowych lub ich bezprawne ujawnianie;
- naruszenie ustawy o zamówieniach publicznych.
Na czym polega ochrona sygnalisty?
Sygnalista, który dokonał legalnego zgłoszenia naruszenia prawa, ma być chroniony przed działaniami odwetowymi polegającymi zwłaszcza na:
- odmowie nawiązania stosunku pracy;
- wypowiedzeniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy;
- niezawarciu umowy o pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na okres próbny, niezawarciu kolejnej umowy o pracę na czas określony lub niezawarciu umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony – w przypadku gdy sygnalista miał uzasadnione oczekiwanie, że zostanie z nim zawarta taka umowa;
- obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę;
- wstrzymaniu awansu albo pominięciu przy awansowaniu;
- pominięciu przy przyznawaniu innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą lub obniżeniu wysokości tych świadczeń;
- przeniesieniu na niższe stanowisko pracy;
- zawieszeniu w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych;
- przekazaniu innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków sygnalisty;
- niekorzystnej zmianie miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy;
- negatywnej ocenie wyników pracy lub negatywnej opinii o pracy;
- nałożeniu lub zastosowaniu środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej, lub środka o podobnym charakterze;
- przymusie, zastraszaniu lub wykluczeniu;
- mobbingu;
- dyskryminacji;
- niekorzystnym lub niesprawiedliwym traktowaniu;
- wstrzymaniu udziału lub pominięciu przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe;
- nieuzasadnionym skierowaniu na badania lekarskie, w tym badania psychiatryczne, chyba że przepisy odrębne przewidują możliwość skierowania pracownika na takie badania;
- działaniu zmierzającym do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w danym sektorze lub w danej branży na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego;
- spowodowaniu straty finansowej, w tym gospodarczej, lub utraty dochodu;
- wyrządzeniu innej szkody niematerialnej, w tym naruszeniu dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia sygnalisty.
Ponadto sygnalista w związku z dokonaniem zgłoszenia nie ponosi odpowiedzialności dyscyplinarnej, odpowiedzialności za szkodę z tytułu naruszenia praw innych osób lub obowiązków określonych w przepisach prawa, w szczególności w przedmiocie zniesławienia, naruszenia dóbr osobistych, praw autorskich, przepisów o ochronie danych osobowych oraz obowiązku zachowania tajemnicy. Warunkiem jest jednak, żeby istniały uzasadnione podstawy by sądzić, że zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa.
Jeżeli pracodawca podejmie powyższe działania wobec sygnalisty, wówczas będzie musiał udowodnić, że kierował się obiektywnymi powodami.
Na pracodawcy spoczywa ciężar dowodu, że podjęte działanie nie jest działaniem odwetowym.
Sankcje za brak ochrony sygnalistów
Gdy sygnalista dozna szkody wskutek działań odwetowych ze strony szkoły, będzie mógł żądać od tej szkoły odszkodowania w pełnej wysokości.
Będzie ono nie niższe niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku, ogłaszanego do celów emerytalnych w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego (w 2023 r. ok. 6.300 zł)
Poza tym sygnalista będzie mógł kierować względem szkoły roszczenia o zadośćuczynienie.
Również szkoła będzie mogła żądać odszkodowania lub zadośuczynienia.
Osoba, która poniosła szkodę z powodu świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji przez sygnalistę, ma prawo do odszkodowania lub zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych od sygnalisty, który dokonał takiego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego.
Wśród zachowań podlegających sankcji karnej znajdują się:
- utrudnianie dokonania zgłoszenia (grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku, maksymalnie do 3)
- podejmowanie działań odwetowych wobec osoby, która dokonała zgłoszenia lub ujawnienia publicznego (grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2, maksymalnie do 3;
- naruszenie obowiązku zachowania poufności tożsamości sygnalisty (grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku);
- dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji (grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2 lat)
- brak ustalenia procedury zgłoszeń wewnętrznych lub ustalenie regulaminu niegodnie z minimalnym zakresem (grzywna)
Nowe obowiązki nałożone na pracodawców
Z punktu widzenia pracodawców, najważniejsze jest:
- przyjęcie Procedury zgłoszeń wewnętrznych naruszeń prawa z niezbędnymi załącznikami (m.in. formularze zgłoszeniowe, klauzule, upoważnienia, oświadczenia o zapoznaniu się z regulaminem),
- prowadzenie Rejestru zgłoszeń,
- przeszkolenie osób odpowiedzialnych w zakresie wprowadzonych rozwiązań (szkolenie wstępne z wdrożonych procedur),
- przeszkolenie pracowników o możliwości zgłaszania nieprawidłowości,
- opracowanie materiałów informacyjnych o sposobie funkcjonowania systemu zgłaszania naruszeń prawa.
W kolejnym tekście zajmujemy się opisaniem, jakie informacje należy zamieści w PROCEDURZE ZGŁOSZEŃ WEWNĘTRZNYCH NARUSZEŃ PRAWA oraz w jaki sposób ją przygotować i przyjąć.
Do kiedy należy przygotować dokumentację?
W projekcie przewidziano 3-miesięczny termin wejścia w życie ustawy od dnia ogłoszenia ustawy.
Szkoły objęte obowiązkami wynikającymi z ustawy będą więc musiały wdrożyć Procedurę zgłoszeń wewnętrznych właśnie w tym terminie
UWAGA!
Ustalenie w Procedurze zrozumiałych i łatwo dostępnych informacji na temat dokonywania zgłoszeń zewnętrznych do Rzecznika Praw Obywatelskich albo organów publicznych oraz –
w stosownych przypadkach – do instytucji, organów lub jednostek organizacyjnych UE wchodzi w życie dopiero po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia ustawy
Szkolenia i wzorcowe materiały
Już teraz zapraszamy Państwa na szkolenia dotyczące opracowania i wdrożenia PROCEDURY ZGŁOSZEŃ WEWNĘTRZNYCH NARUSZEŃ PRAWA w Państwa jednostkach.
Przygotujemy i udostępnimy również pakiety wdrożeniowe niezbędnych materiałów.
Proszę śledzić naszą stronę internetową – www.oswiatowo.pl, www.ecrkbiałystok.pl , gdzie już teraz można zapoznać się z programem szkolenia.
Źródło:
- projekt ustawy o ochronie sygnalistów (druk sejmowy nr 317),
- dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii.
Stan prawny na dzień:
- 30-04-2024
